Yael Bartana…and Europe will be stunned

Vorig jaar was het- terecht – de hit op de Biënnale van Venetië, maar toch ontstond er ook commotie over het nieuwe werk van kunstenaar Yael Bartana. Bartana, van oorsprong Israëlisch, maar met Poolse, Joodse en Wit-Russische voorouders, doet in haar nieuwste filmdrieluik, nu te zien in het Van Abbemuseum (Eindhoven), een oproep aan Poolse Joden om terug te keren naar Polen. De oproep wordt eigenlijk gedaan door het hoofdpersonage van het drieluik, de linkse politiek activist Slawomir Sierakowski, leider van de Jewish Renaissance Movement, een beweging waarvan niet helemaal duidelijk is of ie fictief is of niet (wat verwarrend werkt, maar deels ook de kracht van het werk is). Maar door de buitenwereld wordt Bartana -terecht of niet – aan hoofdpersoon Sierakowski gelijkgesteld. Wat hij zegt, is eigenlijk wat Bartana denkt, zo redeneren sommige bezoekers. Zoals de Israëlische minister van Cultuur, Limor Livnat, die aanvankelijk niet het werk van ‘die anti-zionist’, zoals Bartana wordt gezien, wilde bekijken. Dat deed ze uiteindelijk toch. Ze was opgelucht dat de kunstenaar de hoofdpersoon liet sterven. “Kon er van die rare plannen tenminste niks terecht komen.” Je kunt je de commotie voorstellen; een Israëlische die openlijk de Israëlische politiek ten opzichte van de Palestijnen bekritiseert en Poolse Joden oproept om terug te keren naar hun eigen land; wie kwaad wil doen, kan het makkelijk interpreteren als antisemitisch of als opruiing. Natuurlijk stelt Bartana, wier werk vaak gaat over de verhouding tussen individu en staat, de verloochening van het ‘zelf’ en de doorwerking van de geschiedenis van het Israëlische volk, met dit prachtige drieluik dat antisemitisme aan de kaak. Niet alleen in Israel, maar ook in Polen, het land waar in de oorlog de meeste vernietigingskampen stonden en dat bekend staat als zwaar katholiek, antisemitisch en racistisch. De Poolse kunstenaar Artur Żmijewski, dit jaar curator van de Berlin Biënnale, waar de JRMiP zijn eerste congres zal houden in mei, toonde met zijn geweldige video-installatie “Them” (2007, datzelfde jaar te zien op de Documenta in Kassel) al aan dat verdraagzaamheid niet de sterkste kant is van de Polen. Żmijewski liet verschillende Poolse groeperingen tijdens een workshop op elkaar reageren. Het mondde uit in een heftige ruzie. Volgens de kunstenaar was dat exemplarisch voor de situatie in Polen. In Israel ligt samenleven ook moeilijk; je kunt je, net als Bartana, amper voorstellen dat een volk dat zo veel onrecht is aangedaan, er zo’n radicale politiek ten opzichte van de Palestijnen op na houdt. Het is niet voor niets dat Bartana de leden van de JRMiP armbanden ‘omdoet’ die lijken op die van de nazi’s. De kunstenares laat in deel één van het drieluik Sierakowski een bijna leeg, en vervallen Decennial Stadion (Warschau) toespreken. De esthetiek van de film doet denken aan de propagandafilms die Leni Riefenstahl in opdracht van de nazi’s maakte. In het tweede deel van het drieluik komen leden van de JRMiP naar de Poolse hoofdstad om een kibboets te bouwen op het voormalige terrein van het getto van Warschau. Deel drie toont de begrafenis van Sierakowski, die gedood is door een onbekende moordenaar. De oproep is hem duur komen te staan. Maar is hij vermoord door de Polen, of toch door de Israëlieten? Bartana stelt met prachtige beelden en beladen retoriek op overtuigende wijze onverdraagzaamheid aan de kaak. Ze verbindt de huidige intolerantie met die van zeventig jaar geleden, en is niet bang vergelijkingen te maken die bij veel mensen moeilijk liggen. Vreemdelingenhaat bestaat nog steeds, zo lijkt ze te willen zeggen. Niet alleen in Polen, waar vorig jaar nog een aantal incidenten, maar zeker ook in Israel, en zelfs in Nederland, waar de Partij voor de Vrijheid recent een meldpunt voor overlast van Oost-Europeanen heeft geopend. Never again, zo houden de leden van de Jewish Renaissance Movement zichzelf voor. Maar ondertussen, weet ook Bartana, doet de onverdraagzaamheid in Israel, Polen en Nederland steeds meer denken aan de onverdraagzaamheid van zeventig jaar geleden…

Yael Bartana…and Europe will be stunned”, t/m 26 augustus 2012 te zien in het Van Abbemuseum, Bilderdijklaan 10, Eindhoven.

Bovenstaande recensie verscheen – in ietwat gewijzigde vorm – eerder in Belgisch kunstmagazine (H)art.
www.kunsthart.org